Трымаю ў руках апошнюю ўзнагароду Глафіры Васільеўны Качан (у дзявоцтве Рымдзёнак) — ордэн Парламенцкага цэнтра Расійскай Федэрацыі. Атрымала яго жанчына ў 2010 годзе. У суправаджальным лісце лаканічны запіс: “За вялікі асабісты ўклад у справу бяспекі краіны, ваенна-патрыятычнае выхаванне моладзі Расіі і Беларусі, за заслугі ў справе адраджэння нацыянальнай самасвядомасці”.
Лёс прыпадносіў Глафіры Васільеўне такія сюрпрызы, ад якіх складана было акрыяць.
— 5 разоў магла памерці, — адзначае жанчына. — У 1944-ым маці нават афіцыйнае паведамленне атрымала, што я прапала без вестак.
... Дзяцінства Глашы закончылася рана, адразу пасля арышту бацькі. Ён пры паляках адсядзеў 5 гадоў у Вільні як “палітычны”. Маці давялося ўзнімаць на ногі траіх дзяцей адной. Бацька вярнуўся дамоў з падарваным здароўем, хапіла яго ўсяго на год. А потым у жыццё дзяўчыны ўварвалася Вялікая Айчынная вайна. Старэйшы брат пайшоў добраахвотнікам у Чырвоную Армію, яе не ўзялі — не хапіла года. Ад акупантаў даводзілася ўцякаць не адзін раз. Успамінаючы былое, Глафіра Васільеўна ціхенечка насоўкай выцірала слёзы.
— Дзісна ў той перыяд была райцэнтрам, — распавядае жанчына. — Вестка пра немцаў, якія з’явіліся ў горадзе, маланкава распаўсюдзілася. Я з маці і брацікам сустрэла чужынцаў на шляху з роднай вёскі Бушава ў Гараны. У нас забралі каня, давялося ісці пешшу. А мы і паўшляху не зрабілі. У шасцігадовага браціка ножкі апухлі.
Фашысты паўсюдна наводзілі свой парадак. Карціны разбурэння і сёння стаяць перад вачыма пажылой жанчыны.
— Выбітыя шыбы, паламаныя агароджы, разбурэнні, — гаворыць субяседніца. — Бачу свежыя магілкі і крыжы на іх, зробленыя на скорую руку. Магілы з’явіліся там, дзе былі акопы. Забітых у іх і пахавалі.
Людзі хавалі запасы харчу — новыя гаспадары хадзілі па дварах і ўсё адбіралі.
Успомніла Глафіра Васільеўна, што фашысты сабралі людзей і кожнага дзесятага расстрэльвалі — для дысцыпліны. Вось такой запомнілася новая ўлада дзяўчыне. Днём Глаша з Тамарай Шкялёнак узялі лодку і перабраліся на другі бераг Дзвіны, дзе напярэдадні грымелі баі. Там убачылі параненага салдата. Ён аддаў ім пісьмо, партбілет і іншыя дакументы — прасіў, калі памрэ, каб паведамілі родным, дзе яго пахавалі.
— Хадзілі па лесе, шукалі параненых, але нікога больш не знайшлі, — гаворыць Глафіра Васільеўна, — затое ўбачылі шмат зброі. Вінтоўкі і аўтаматы замаскіравалі сасновымі галінкамі.
Вярнуўшыся ад сяброўкі дамоў, Глаша сустрэлася з мамай, даведалася, што камсамольцам трэба ісці на рэгістрацыю ў паліцыю і здаваць камсамольскія білеты.
— Я яшчэ раней, калі дапамагала адной гаспадыні палоць агуркі, — згадвае субяседніца, — загарнула свой білет у хусцінку і закапала пад расліну. Аднак у паліцыю ісці ўсё роўна давялося. Там сустрэла знаёмых хлопцаў — Андрэя Яленскага з Лугаўцоў і Ціхана Федарца з вёскі Федарцы. Расказала ім пра зброю. Так пачалася наша падпольная дзейнасць.
Пазней на Дзісеншчыне дыслакавалася 4-я Беларуская партызанская брыгада.
— Мы шукалі зброю, — расказвае Глафіра Васільеўна, — пераносілі ў лес цераз Дзвіну. Вясной 1942-га немцы апазналі двух ваеннапалонных, якія дапамагалі падпольшчыкам. Іх арыштавалі. Відаць, моцна катавалі, людзі не вытрымалі і расказалі пра падполле. Пачаліся арышты. Забралі каля сотні чалавек, трэцяя частка з якіх — дзяўчаты. Усе рыхтаваліся да смерці, але... дапамог святар са Сцефанполля, які паехаў у Мінск да самога гаўляйтэра. Даказаў, што моладзь не вінаватая. Усіх і выпусцілі, хаця некаторых паспелі расстраляць, у тым ліку і Ціхана. Забілі яго пад акном дома дзяўчыны, якую ён кахаў. Вось такі лёс.
Пасля такога выпрабавання многія падпольшчыкі пайшлі ў лес, некаторыя засталіся для сувязі. І зноў фашысты разнюхалі пра тое, што моладзь не падпарадкоўваецца новай уладзе. 18 камсамольцаў арыштавалі, сярод іх аказалася Глаша.
— У аднаго хлопца, — успамінае яна, — знайшлі нямецкія дакументы, карту, якія быццам я перадавала партызанам. Апраўданняў фашысты не слухалі. Зноў была на валаску ад смерці. Дзякуючы таму, што новы перакладчык ведаў хлопцаў і дзяўчат, і выратаваліся ад смерці.
... Потым Глаша была сувязной. Збірала інфармацыю пра чужынцаў, якую за Дзвіну перадавала ў надзейныя рукі. Кухаркай у паліцыі працавала яе напарніца. Сувязных ведалі пад імёнамі Надзя і Ліда. У Глафіры нават аўсвайс на імя Ліды быў.
У той дзень нічога не ўказвала на бяду. У Глашынай сястры нарадзілася дзіця — памыць нечым было...
— Узяла яйкі і пайшла мяняцца з немцамі на мыла, — успамінае яна. — Заадно наведалася на явачную кватэру, а там Надзя, хаця яе не павінна было быць. Сказала, што дакумент мой — у руках паліцыі. За мной сочаць.
Глафіра павярнула назад, а насустрач паліцай: “Ты куды?”
— Неяк вырвалася, а наперадзе рынак, міма якога ніяк не прайсці. Фашысты акружылі людзей, шукалі партызан. Як прарвацца? Думаю, зайду да знаёмай швачкі, папрашу схаваць. Так і зрабіла. У яе пераапранулася: змяніла новы кажушок на стар’ё. Прайшла міма пастоў, заматаўшы хусткай галаву, побач ішлі нейкія бедалагі. Прыбегла дамоў у Бушава. Вырашылі падацца ў партызанскую зону. Там была агентурнай разведчыцай. Раён дзеяння — Полацк-Дзісна-Боркавічы.
Чарговыя выпрабаванні на долю дзяўчыны выпалі вясной 1944-га. Немцы арганізавалі блакаду Ельні. Баі ўспыхвалі ў розных месцах. Партызаны аказвалі ворагу моцнае супраціўленне. Аднак супраць рэгулярных войск цяжка было змагацца, кола сціскалася. Немцы ішлі па балоце з сабакамі, калолі мох штыкамі. А пад купінамі хаваліся партызаны. Многія ў багне так і загінулі. У дадатак голад. Выручалі лясныя ягады. Разбіліся на групы. Хаваліся ў мох, залазілі па горла ў дрыгву. Карнікам выявіць партызан дапамагалі сабакі. Глафіра зноў трапіла ў рукі фашыстаў...
— Прывезлі ў вёску Канахі, — гаворыць Глафіра Васільеўна, — рукі ў ранах, ногі апухлі. А тут яшчэ і стараста апазнаў—на валаску ад гібелі была. Перад допытам адарвала ад ліпавага аўсвайса імя Ліды, прозвішча і вёску. А астатнія прыметы супадалі. “Чый дакумент? — задалі пытанне. — Хто даваў? Стараста гаворыць, што ты ездзіла з партызанамі...” Адказала: “Мост адзін для ўсіх. Усе ехалі і я ехала”.
Тады яе не палічылі за партызанку. Тым не менш, неўзабаве забралі і адправілі ў Германію. Часта перапраўлялі з месца на месца. Рабочую сілу выкарыстоўвалі на ўзвядзенні ўмацаванняў. Дзяўчаты нарыхтоўвалі драўніну, якая ішла на пабудову бліндажоў.
У маі 1945-га амерыканскія войскі вызвалілі вязняў.
— Непадалёку працякала рака Эльба, — успамінае Глафіра Васільеўна. — Радасць была бязмежная.
Мірнае жыццё. Яно нічым не адрознівалася ў Глафіры ад іншых людзей. Праца, выхаванне дзяцей. Сын Генадзь ваенны чалавек, служыў у авіяцыі, маёр. Яго дачка стала журналісткай. Глафіра Васільеўна спа-дзяецца, што ўнучка дапаможа ёй выдаць невялікую кніжку ўспамінаў. Матэрыял сабраны.
Яшчэ адзін сын Лёня служыў у міліцыі. Чарговы ўдар лёсу — яго смерць. Глафіра Васільеўна мужна перанесла і гэтае выпрабаванне.
Не так даўно з Дзісны яна пераехала ў Міёры. Жыве адна ў аднапакаёвай кватэры з усімі выгодамі.
— Гэта мяне вельмі выручае, — адзначае жанчына. — Усё на месцы. На вуліцу выходжу рэдка. Добра, што паліклініка побач. Вырашаць бытавыя праблемы дапамагае сацыяльны работнік. Цяпер да мяне прыходзіць Вольга Валынец. У Дзісне дапамагалі Аня Салачэнка, Люба Глебка. Пасля пераезду ў Міёры абслугоўвала Таня Сачыўка. Я ім усім вельмі ўдзячна.
Па меры сваіх сіл былая партызанка перадае свой вопыт моладзі, сустракаецца з грамадскасцю.
Л. КАСАТЫ.