Сустракацца і гутарыць з людзьмі, якім удаецца пераступіць 90-гадовы рубеж, заўсёды прыемна, бо яны шмат пражылі, многае пабачылі. У ліку такіх доўгажыхароў нашага раёна і Зінаіда Пятроўна Цітовіч. Нарадзілася жанчына ў сялянскай сям'і на хутары Селязні (паблізу ад Міёр). У 24 гады, пасля замужжа, пераехала ў Крыштулі (былы Дварнасельскі сельсавет), дзе пражыла больш за 65 гадоў. І толькі калі зусім аслабла, пагадзілася перабрацца з роднага дому ў аграгарадок Пад'ельцы да дачкі Яўгеніі Уладзіміраўны Салькевіч, якая ўжо на пенсіі і мае крыху больш часу, чым іншыя дзеці, каб даглядаць матулю.
26 мая да Зінаіды Пятроўны з'ехаліся родныя, каб павіншаваць з 90-годдзем.
Чакае яна юбілеі з вялікім нецярпеннем. І дзеці, ведаючы гэта, стараюцца кожную матуліну ўзроставаю "пяцёрачку" ці "дзясятачку" не абысці ўвагай.
— Можна многа расказваць пра нашу мамачку, пра яе працавітасць, самаахвярнасць, любоў да бацькоў і дзяцей, якіх выхоўвала ў дысцыпліне і строгасці, паказваючы прыклад правільных паводзін уласным жыццём, якое не было ў яе лёгкім і гладкім. Але лепш няхай яна сама паведаміць пра гэта, — зазначыла Яўгенія Уладзіміраўна.
— А што ж мне Вам расказаць? У памяці найбольш яскрава захаваліся толькі самыя цяжкія перыяды жыцця, калі было гора і слёзы. Хаця, канешне, адбылося і шмат добрых падзей, але чорная цень непрыемнасцяў звычайна перакрывае светлыя, радасныя. Усяго было. Не пашанцавала і на схіле гадоў: паламала нагу ў бядры. Цяпер вось не хаджу. А раней колькі працы перарабіла — і мужчынскай, і жаночай!
— Безумоўна, шмат. У даваенны час і пасля ўся сельская гаспадарка трымалася на ручной працы, — падкрэсліла Яўгенія Уладзіміраўна.
Працоўная біяграфія З. П. Цітовіч пачыналася з паляводства, і не адзначана высокімі ўзнгародамі. Хаця варта было б ёй, як і кожнай іншай жанчыне, даць, як мінімум, ордэн за нястомную працу, за тое, што нарадзіла і выхавала добрых дзяцей і не карысталася ніякімі водпускамі, бальнічнымі лістамі і атрымлівала мізэрны заробак.
Добра жылі вялікімі сем'ямі, і дзяцей даглядалі бабулі і дзядулі, хаця і яны былі пастаянна загружаны работай. Каса, граблі, вілы, матыка, ды рукі чалавека — галоўная "тэхніка" таго перыяду. А работы, ужо будучы ў калгасе, выконвалі самыя розныя. Напрыклад, кожнаму паляводу адводзілі вялікую дзялянку лёну, якую трэба было вырваць. Пазней, калі лён выспяваў, яго церабілі, уручную рассцілалі на палетках і, дачакаўшыся, калі вылежыцца, вязалі. З матыкамі працавалі на кукурузным полі, знішчаючы пустазелле. А якія вялікія плошчы кармавых буракоў даглядалі?!
— Сонца, спёка, і мама ў белай хусціначцы на полі… Нярэдка паўстае ў мяне перад вачыма гэты жыццёвы эпізод. Канешне, і мы, дзеці, побач з ёй да працоўнага жыцця прывучаліся, — дадае дачка Зінаіды Пятроўны. — А якія высокія стагі ў калгасах складвалі? Трактарам сена ці салому наверх падымаюць, а там жанчыны з віламі яго акуратна ўкладваюць. Я і на высокім возе не магу стаяць, галава круціцца, а мама на такой шматмятровай вышыні нялёгкую работу выконвала.
У сям'і Цітовічаў дзяцей з маленства прывучалі да работы на зямлі, і яны заўсёды слухаліся дарослых, выконвалі іх просьбы. І кароў летам пасвілі, і сена касілі, вазілі, і дровы "двухручкай" пілавалі, шчапалі, складвалі. Штогод летам разам з дарослымі нарыхтоўвалі на Дварнасельскім балоце торф, сушылі яго і зімой цеплілі печ. Муж Зінаіды Пятроўны, Уладзімір Іларыёнавіч, вярнуўся з фронту з цяжкім раненнем — правая рука была недзеяздольнай, а таму не кожную работу мог выконваць, і ў многім замянялі яго сыны і дочкі. Між тым, будучы інвалідам, без справы не сядзеў. Нават навучыўся адной рукой з касой працаваць.
— А яшчэ тата ўзяў з калгасу дадому 17 жарабят і даглядаў іх, — зазначыла Яўгенія Уладзіміраўна.
— А дзе ж размясцілі такое пагалоўе?
— Мой дзед па бацькавай лініі Іларыён пры польскім часе чалавекам быў заможным. Меў каля 20 гектараў зямлі, 4 кароў, 3 коней. Адпаведна, меў і хлявы для ўтрымання статка. Пры калектывізацыі ў тутэйшай мясцовасці ўся яго шматлікая сельскагаспадарчая маёмасць стала калектыўнай. Апусцелі і хлявы. Вось у гэтых пабудовах пазней і размясцілі жарабят. Сена ім прывозілі з калгаса, а тата карміў коней, паіў. У гэтай рабоце дапамагала яму ўся сям'я, — зазначыла Яўгенія Уладзіміраўна. — А калі мама пайшла працаваць на ферму даяркай, то даводзілася нам і ля кароў завіхацца.
Зінаіда Пятроўна падкрэсліла, што 16 гадоў пражыла ў адным доме разам са свякроўкай (свёкар памёр крыху раней). Гэтая жанчына была для яе надзейнай апорай, бо дапамагала ў доглядзе і выхаванні дзяцей.
— У Крыштулях мы былі пад штодзённым наглядам у бабулі Анці. А калі падраслі, то часцей сталі самастойна наведвацца на хутар Селязні да маміных бацькоў — Пятра і Надзеі Лабунькаў. Нярэдка нас накіроўвалі туды і на дапамогу ў рабоце. Абавязкова перад гадавымі рэлігійнымі святамі мы браліся разам з бабуляй за прыбіранне пакояў. І галоўная наша задача была — чысценька вымыць драўляную нефарбаваную падлогу. Бралі галянёк (венік бярозавы без лісцяў) з вадой і шаравалі дошкі аж да светла-жоўценькага колеру. Пасля завяршэння гэтай работы засцілалі палавічкі і адразу ў хаце лунаў святочны настрой. Бабуля Надзя заўсёды частавала нас смачнымі пірагамі. Добрым ласункам для малых быў і свежы ў сотах, толькі выбраны з вулля, мёд. А іншы раз і "рубялёк" давалі, асабліва, калі дапамагалі ў працы. І цяпер я памятаю, як пасля пасьбы кароў збіраліся мы, дзеці, дадому з Селязнёў у Крыштулі, а дзядуля з бабуляй за печкай шапталіся колькі нам на гасцінцы грошай даць — рубялёк ці тры. У той час людзі грашыма вельмі даражылі, бо нялёгкай працай даваліся. І дзеці з маленства самі вучыліся іх зарабляць. То лён ірвалі, то журавіны для здачы ў райзаг збіралі, то бульбу калгасную капалі. Хачу падкрэсліць, што дзядуля і бабуля жылі вельмі дружна. Можа таму пасля смерці мужа і яна надоўга на гэтым свеце не затрымалася — праз год "пайшла" да яго.
Калі Яўгенія Уладзіміраўна нагадала пра хутар Селязні, Зінаіда Пятроўна зноў цяжка ўздыхнула:
— У ваенныя гады я яшчэ не была замужам і жыла ў гэтым нешматлюдным "мястэчку" з мамай і сёстрамі (мужчын забралі на фронт). Калі ішлі баі ля Міёр, на хутары было вельмі небяспечна — і кулі свісталі, і снарады разрываліся. Давялося выкапаць глыбокі склеп, у ім і хаваліся. Усе жанчыны з сям'і Лабунькаў перажылі вайну. А вось два браты Зінаіды Пятроўны з фронту дадому не вярнуліся — Аркадзь (1913 г. н.) і Мікалай (1926 г. н.). Абодва былі стралкамі. Служылі ў адной часці. Прапалі без вестак у снежні 1944-га (у іх гонар я пазней назвала сваіх сыноў). Калі пасля вайны пачалі вяртацца дадому мужчыны і хлопцы, то ў вёсках паболела вяселляў. Вось і сястра мая Люба хутка выйшла замуж у Крыштулі за Аляксандра Цітовіча, а пазней яго родны малодшы брат Уладзімір стаў маім суджаным. Нямала гадоў нашы сем'і пражылі пад адным дахам разам з бацькамі Аляксандра і Уладзіміра. Пазней старэйшы брат пабудаваў побач уласны дом, у якім цяпер жыве адзін з іх сыноў — Віктар, а ўсяго мая сястра Люба нарадзіла чацвёра дзяцей.
— Столькі ж і ў вашай сям'і?
— У мяне іх было пяцёра. У 1949-ым з'явілася на свет дачушка, якой далі імя Надзея, а ў 1951-ым у яе ўжо была сястрычка Жэнечка. У 1952-ім нарадзіўся Васіль, у 53-ім-Аркадзь і ў 1955-ым — самы малодшанькі Мікалай. Аднак аднаго сыночка — свайго Васілька — я страціла. У той жудасны дзень нічога не прадвяшчала няшчасця. Хлопец, як звычайна, працаваў на кані з грабілкай на полі. І тут у небе загудзеў самалёт. Конь спужаўся, паскакаў галопам па бездарожжы, і сыночак не ўтрымаўся ў сядле, зваліўся, разбіў галаву. Траўма была смяртэльнай. Памёр 14 жніўня, а пахавалі яго 16-га — якраз у дзень яго шаснаццацігоддзя.
Была ўзгадана жанчынамі і яшчэ адна "містычная" акалічнасць: чацвярых дзяцей, за выключэннем Васіля, Зінаіда Пятроўна нарадзіла дома — у Крыштулях. А гэты хлопчык з'явіўся на свет у бальніцы, бо пры родах узніклі ўскладненні.
Трое дзяцей Зінаіды Пятроўны засталіся жыць у родных мясцінах. Дачка Яўгенія закончыла швейнае вучылішча і працавала ў Віцебску. Магчыма, там і засталася б, калі б не выйшла замуж за тутэйшага хлопца. Паступова іх сям'я папаўнялася дзецьмі. Пабудавалі ўласны дом. Усё ў сям'і добра складвалася. Аднак на 42-ім годзе жыцця муж Яўгеніі — Казімір — памёр ад інсульту. Без бацькі засталіся трое дзетак: Леначцы было 15 гадоў, Тані — 12, а самай маленькай Надзейцы — 6. Жанчына, сабраўшы ўсе сілы ў кулак, выгадавала, вывучыла, выдала замуж усіх дочак. І цяпер мае вялікую сям'ю, у якой 11 чалавек. Шмат гадоў адпрацавала ў гандлёвай сферы — у прадуктовым магазіне, у "Хлебным". Цяпер на пенсіі.
Сыны Зінаіды Пятроўны — Аркадзь і Мікалай — жывуць у Крыштулях. Старэйшы быў трактарыстам у калгасе, атрымаў права пайсці на ільготную пенсію ў 55 гадоў і скарыстаўся такой магчымасцю. Аднак, будучы на заслужаным адпачынку, яшчэ некалькі гадоў дапамагаў хлебаробам мясцовага сельгаставарыства ў вядзенні палявых работ, і толькі сёлета па стане здароўя адмовіўся ад нялёгкай работы. Цяпер гаспадарыць ля дома, дзе на падворку ёсць і "сталёвы конь" "Беларус". Трактар стары, патрабуе рамонту і догляду, чым нярэдка і даводзіцца займацца механізатару са стажам Аркадзю Уладзіміравічу. Так склаўся лёс, што застаўся ён халасцяком. Але не адчувае сябе адзінокім, бо жыве разам з сям'ёй брата, які таксама трывала прывязаўся да вёскі, хаця працуе ў горадзе.
Штодзённа зранку на ўласным аўто Мікалай Уладзіміравіч разам са сваёй "палавінкай", Надзеяй (у сям'і Цітовічаў я ўжо налічыла чатырох жанчын з такім іменем!), адпраўляецца з вёскі на працу ў райцэнтр — абодва яны работнікі аўтабазы райспажыўтаварыства. А вечарам пасля працоўнага дня зноў і зноў вяртаюцца ў Крыштулі. Для Мікалая Уладзіміравіча вёска — грунтоўны падмурак жыцця. Агарод, карова, свінні, сажалка з карасямі, лазня з гарачым парам, шашлыкі з дымком на мангале ў садзе…і галоўнае — дом, у якім жылі дзед, бацька, браты і сёстры. На Мікалая Уладзіміравіча, самага малодшага з сям'і, напэўна, самімі нябёсамі ўскладзены абавязак захаваць радавое "іменне" Цітовічаў, з чым ён паспяхова спраўляецца. На "фазэнду" да бабулі Надзі і дзядулі Колі заўсёды з радасцю прыязджае ўнучка Сафійка, якая, нібыта званочак, абуджае сваім галаском пакоі. Увогуле, гэты дом на працягу многіх гадоў застаецца гасцінна адкрытым для ўсёй радні.
Самая старэйшая дачка Зінаіды Пятроўны — Надзея — крыху аддалілася ад роднага дому і жыве з сям'ёй у Віцебску, куды шмат гадоў назад трапіла па накіраванні пасля вучылішча. Напачатку працавала прадаўцом, а калі нарадзіліся дзеткі, а іх у яе трое, то змяніла места работы — перайшла ў дашкольную дзіцячую ўстанову. Цяпер на пенсіі. Таксама ўжо мае ўнукаў. Нярэдка прыязджае ў Пад'ельцы да сястры і матулі, да братоў у Крыштулі, і не толькі каб пабачыцца з імі, але і па магчымасці дапамагчы. А назад у горад абавязкова вяртаецца то з вясковымі прадуктамі харчавання, то з журавінамі з мясцовых балотаў ці яблыкамі, грушамі.
Сваімі дзецьмі Зінаіда Пятроўна ганарыцца — сумленныя, працавітыя, сціплыя і дружныя.
На маё пажаданне сустрэць у добрым здароўі і яшчэ адзін чарговы юбілей — векавы — жанчына заўважыла:
— Бацька мой пражыў 92 гады, мама — 91, сёстры Валянціна і Люба адпаведна — 92 і 86. У сям'і шмат доўгажыхароў.
— Ну, у такім разе Вы абавязкова павінны паставіць рэкорд! І нават не сумнявайцеся ў гэтым, бо ў акружэнні любячых людзей заўсёды хочацца затрымацца як мага даўжэй. Ці не так?
— Канешне! Дзякуй за добрае пажаданне, але толькі Бог ведае колькі кожнаму чалавеку адмерана.
— Вось з Божай дапамогай, памаленьку, мама, і пойдзем мы з табой наперад да векавога юбілею. Глядзіш, і перадолеем гэтых дзесяць чарговых гадавых крокаў.
На здымках: Зінаіда Пятроўна са старэйшай дачкой Надзеяй; Яўгенія з дачкой і ўнучкай; Аркадзь; Мікалай.
Эліза БЛАЖЭВІЧ.
